Bylis

Bylisi ishte një qytet ilir i banuar nga fisi ilir i Bylines. Burimi më i hershëm letrar që lidhet me trevën e Bylisit i përket “Periplus”-it të Pseudo-Skylaks (Scyl. XXVII) i përpiluar rreth vitit 380 p.e.s. Në një pasazh, autori konstaton praninë e një koinoni (ligë) të përbashkët që përfshinte fiset e Bylines dhe fisin fqinj të Amantes. Një mbishkrim bashkëkohor (datë 360-340) i depozituar në orakullin e Dodonës mbështet praninë e një komuniteti të tillë që përfshin fisin e Bylines. Bylinët dhe komuniteti i tyre ishin përbërës të Atintanisë, një shteti më i madh ilir. Ai shtrihej në të gjithë luginën e poshtme dhe të mesme të lumit Aoos. Atintania, më parë nën kontrollin molosian, rifitoi pavarësinë e saj në 385 kur mbreti ilir Bardylis mundi ushtrinë molosiane. Pas fitimit të lirisë nga Molosët, rajoni përjetoi zhvillim të shpejtë urban. Kështu, diku para vitit 350, bylinët themeluan qytetin e Bylisit. Shumë autorë sugjerojnë se vendasit që themeluan Bylisin erdhën nga qyteti i afërt i Nikesë (fshati aktual i Klosit), një vendbanim i banuar që nga pjesa e dytë e shekullit V.

Në vitin 314 sundimtari maqedonas Kasandri pushtoi pjesën më të madhe të bregdetit të Jonit dhe në brendësi të Ilirisë, duke përfshirë Bylisin. Megjithatë, dy vjet më vonë, një rebelim në Apoloninë e afërt dhe ndërhyrja e mbretit ilir Glaucias hoqi këtë kontroll maqedonas. Pasardhësi i Glaucias Monunious vendosi rezidencën e tij në qytetin Byline të Gurëzezës. Gjatë viteve 284-282, Bylisi ra nën kontrollin e shtetit të Epirit pasi sundimtari i tij Pirro i Epirit mundi ushtritë e Monunios në një sërë luftërash të panjohura. Pasardhësi i Pirros Aleksandri mbajti kontrollin e babait të tij për një kohë derisa mbreti ilir Mytilus rivendosi kontrollin mbi Bylisin diku pas vitit 270.

Rreth vitit 270, banorët e Bylisit formuan një lidhje të qartë dalluese (koinon). Ai shtrihej përtej vetë qytetit, duke mbuluar një sipërfaqe prej rreth 20 km. Kjo zonë korrespondon me rajonin aktual të Mallakastrës përgjatë lumit Gjanica. Së bashku me Bylisin dhe Nikenë, koinoni përfshinte vendbanime të tjera të identifikuara në Margëlliç, Gurëzezë, Kalivac dhe Rabie. Kjo organizatë politike godiste monedhat e veta në bronz vazhdimisht deri në vitin 167 kur Romakët e shpërndanë atë.

Gjatë kësaj periudhe, veçanërisht në mesin e shekullit III p.e.s., sheshi publik (agora) mori formë. Ndërtesat publike si teatri, stadiumi, gjimnazi dhe portiku rrethonin agorën, kryesisht të përbërë nga blloqe horizontale prej guri të latuar. Lagjet urbane u zhvilluan sipas planit Hipodamian. Bylisi vulosi pozicionin e tij si qendra kryesore urbane e Lidhjes së Bylinës me vendbanimet e ligave të tjera që shërbenin kryesisht për mbrojtjen e tij.

Dëshmitë epigrafike nxjerrin në pah institucionet politike që qeverisnin koinonin. Ecclesia/ekklesia përfaqësonte organin më të lartë legjislativ, të përbërë nga qytetarë të lirë. Një organ tjetër, këshilli i demiourgoit shërben si një lloj Senati i përbërë nga përfaqësues nga të gjitha nënfiset në të gjithë koinon. Një prytanis (i zgjedhur çdo vit) ushtronte autoritetin më të lartë ekzekutiv. Më pas në linjën e autoritetit ishte një komandant i këmbësorisë (strategos) dhe një komandant i kalorësisë (hyparchos).

Ky ndërtim i destinuar për prijësit e qytetit  me  permasa 20.10 x5.80 ka dy salla. Këtu është gjetur një mbishkrim I shek.3 p.e.r. që I kushtohej perëndeshës Artemis. Përkon me kohën e prytaneumit me emër ilir Triteutas

Stadiumi i bylisitështë i thjeshtë, ndoshet në Agoranë e qytetit të bylisit dhe nën të është vendosur një cisternë e madhe nëntokësore ndër më të mëdhatë në Ballkan. Shkllarja ka 7 rreshta për spektator dhe nxinte rreth 2600 spektatorë. Para rreshtit të poshtëm kalonte një kanal I hapur ku mund të pinin ujë atletët dhe sektatorët.  

Ndodhet ne Agoran e gjërë 3.7 hektar (HA). Në juglindje të saj ndodhe një kodër e pjerrët dhe në shpatin e saj është vendosur shakllarja. Kjo e fundit me diametër 78 metra mban deri 6600 -7500 spektator. Orkestra vendoset ne anën perëndimore, me gjerësi 40 metra. Skena e teatrit është e ngjashme me teatrot greke të Dodonës. Në anë të teatrit ndodhet një Stoa, pranë portës hyrëse të qytetit, me destinacion përdorimin për qëndrim dhe fjetje të spektatorëve që vijnë nga liginat përreth. Gjatë kohës teatri ka pësuar ndryshime veçanerisht në zonën e skenës Kuriozitet- jane gjetur teserat e hyrjes të cilat lidheshin në qajf si rrjedhojë e mungesës së xhepave në atë periudhë.